१७९९व्या वर्सा मोळबाथावन पावसा शिंवोर सुके भुंयचेर शिंपडाताना, श्रीरंगपटणांत बंदेंत आसलेल्या केनरा क्रिसतांवांच्या काळजांनी सुटके वाऱ्याची धादोसकाय भोगली. भुंयचेर पावसा थेंबे शिंपडलेल्या उपरांत पाचवेपणाचें धांकण पळयताना, पांच हजार दिसां आदीं केनरांत आपले भुंयचेर वारयलेल्या रग्ता घामाचो, शेतां-भाटांचो आनी भांग्राळ्या रंगाच्या भाता कणश्यांची झळक तांच्या दोळ्यां मुकल्यान पाशार जाली.
पावसा उदकाची शेळवोट थंडाय, जळारी, कानेटां, रान मोनजातिंची भिरांत आनी विकाळ जिवदाळिंची कावजेणी फूड कर्न, तांच्या मूळथळा तेवशीं पावलां काडलीं. आनी आतां तांच्यो असकत कुडी गांवां भोंवारीं शिंपडल्यो.
जायत्यांची भुंय रितीच आसलेली. घरां कोडकीं शेवटाल्लीं. पोसलेल्यो मोनजाती नांव नासताना गेल्ल्यो. रिते भुंयचेर नाकारी झाडां भरलेलीं आनी शेता भाटांची कसलीच कुरू झळकली ना. थोड्यांची भुंय गांवटी लोकां अदीन आसलेली आनी तांणी तांचीच कर्न नेटयिल्ली.
मतिसुक्तेची, रितेपणाच्या दबावाची परिगत फूड करुंक, भुके उजो आटापलेल्या पोटांक थांबवंक तांचेलागीं आसलेलें आयद फकत हात! रिते हात!!
शेकड्यांथावन शेता भाटांच्या वावराक वोळसाल्लें शेत्कारांचें गिन्यान, हात आनी बोटां हे परिगतीक थर्तरलिंनांत. भोंवारांत गोर्वां, पाड्यां, रेड्यां म्होशिच्या शेणकुटां मदें किरलल्ली नेज, रांद्वय रोंपियांचो पोस केलो आनी पिकावळीक राकले.
मनशापोटाचे भुकेचे आटेविटे समजोन घेतलेल्या झाडांनी धाराळ फळ दिलें. पावसा उपरांतल्या दिसांनी सर्कारी मनीस गांवा गांवाक पावले तेदना एक्सेंचाळीस पांच कुटमांनी आपलेभुंयची विनोवणी कलेकटर मनरोक पाटयली आनी भुंय क्रिसतांव लोका अदीन जाली.
उपरांतल्या वीस वर्सांनी फळाभरीत भुंयथावन लाबलेलें, ह्या गांवच्या हव्याक वोळसाल्लें घटायेभरीत नयसर्गीक खाण सेवन, वाडोन आयिल्ल्या नÀवे पिळगेच्या तर्नाट्यांच्या वोंटांचेर काळबाण दिसोंक लाग्तां, गोऱ्या अदिकारिंनी तांच्या गांवांत सर्कारी कामाचो अवकास उगडन दिलो.
ह्याच वेळार एकेक तांब्याचें न्हाणें तशें काणीक जमवन कोलवाचें पाकें उबार्न थोडीं देवाळां उबारलेलीं. याजकांनी देवाळ आसलेले भुंयचेर तिर्व्याची माफी विचार्न मंगळूरथावन मद्रासाक वर्ग जावन, उपरांत गवर्नर जाल्ल्या मनरोक विनवणी केल्ली ती मंजूर जाली.
क्रिसतांव लोकाक लाबलेली सर्कारी सवलत पळेवन, श्हेराथावन सर्कारी वावराक चिडकाल्लो गांवचो लोक खुबाळ्ळो आनी शिंत्राळ्या वावराक लागलो. तांच्या पंगडाथावन सर्कारी खजानाक पांवचो दुडू असकत केलो.
ह्या वर्वीं सर्काराक, क्रिसतांव लोक सर्कारी कामांक नाफावो तशें कळवणी पाशार जातेली तशें चिंतलें तांणी. तकल्यां तकल्यांथावन सर्कारी कामांनी वोळसोन माहेत आसल्ले अदिकारी गोऱ्या सर्कारा अदीन आसलेले, तांणी गांवां गांवांनी गुडाचारिंक पाटयले आनी खरी गजाल समजोन घेतली.
क्रिसतांव तर्नाट्यांक नम्यारलेलेखातीर, देवाळांक तिर्वो माफी केल्लेखातीर एदोळ सर्कारी कामाचेर गुंडायेचीं पाळां रोंबवन घेतलेल्यांचें नासमादान चडलें आनी घुटमळ रुता जाली.
चिर्पूट मार्न ह्या लोकाक सर्कारी कामाथावन मेकळें कर्ची तांक गोऱ्यांक आसल्ली.
पूण तांचेथावन उबजाल्लें रितेपण भर्ती कर्तेले गांवार नातलेले; गांवटी लोकाक आपल्या दावल्यांनी आडचोन धर्च्यांत ते एदोळ जीकल्ले.
क्रिसतांवांची नवी पिळगी आजून सर्कारी कामाचे माहेतिंत बाळपणार आसल्ली. १८३०व्या वर्सा थोडो तिर्वो माफी कर्न खजानाक भरयलो.
रितेपणाक उत्रोन भर्वश्या कुशीक मेटां काडच्या क्रिसतांवांक मुकली वाट कितें? गोऱ्या अदिकारिंनी चिंतलें, सर्कारी काम? शेतांभाटांचो वावर?
एका सकाळार सर्कारी वावरार आसलेल्या क्रिसतांव तर्नाट्यांक एका भाटालागीं घेवन गेलो गोरो अदिकारी आनी भोंवारीं आसलेल्या माडियां कुशीक बोट जोकलें. “माडियांनी पिकीं पोपळां सोबतात न्हय?” तर्नाट्यांनी तकली हालयली. “ह्या माडियांक आनिकी चडीत सोबवंक जाता. हे भुंयचेर माडियांची आनी मिरियाची सयरीक कांय दोन हजार वर्सां आदली.”
“पूण आज सगळ्यांनी रित्यो माडियो?” एका तर्नाट्यान कावजेणेन विचारलें.
“माडियांच्या रितेपणाक कारण टिप्पू… टिप्पू सुल्तान” सांगलागलो गोरो अदिकारी. तर्नाट्यांच्या पाटिकणांतल्यान कावजेणेचो शिर्शिरो पाशार जालो आनी घोड्या गेळांचो आवाज आयकोंक लागलो तशें भोगलें.
“आमी गोरे मंगळुर्च्या भोंवारीं येवन पावतासतां, काळें भांगार म्हण ओळकोंच्या मिरियांचे सोदनेर आयल्यांव म्हण ताणे चिंतलें आनी गांवांतल्यो सर्व मिरियांवाली ताणे नास करयल्यो.” घडिभर थांबलो गोरो अदिकारी. “त्या वर्वीं हे मातियेचेर बरें फळ दीवंक सकची मिर्वोल आळवली.”
“आतां तुमचे मुकार एक विंचवण दवर्तां.” ताणे लागशिल्या चिरेफात्रान उबारलेल्या पेंटाळे तेवशीं बोट जोकलें. पेंटाळेचेर गिदाच्या पाकांथावन केल्ली लिकणी आनी तींत भरलेलें तिंतेर आसल्लें. पेंटाळे मुळांत केंळबे खोले शेरा रितीर बांदून तांतून मुंगे आयिल्ले मिरियावालिचे फांटे आसल्ले. “केनरांतल्या लोकाची, शेत्कारांचे वाडावळिची सुर्वात तुमचेथावन जावंक जाय; अवकास विंच्चें काम तुमचें.” अदिकारीन पेंटाळे कुशीन बोट जोकलें. सुडसुडीत मेटां काडन तर्नाटे पेंटाळे सर्शीं पावले.
तर्नाट्यांची विंचवण पळेवन गोऱ्या अदिकारीन चिंतलें, `ह्या तर्न्याट्यांक समाजिचो हुसको समजोन घेंवचो दिश्टावो आसल्लो तर, ते वेगळी विंचवण कर्ते.’ ट
